नन्दलाल आचार्य
शिक्षा मानिसभित्रको अंसीम ज्ञान र सम्भावनालाई उद्वेलित गर्ने साधन हो । यसको उद्देश्य केवल परीक्षा पास गरेर प्रमाणपत्र हासिल गर्नु होइन । व्यक्तिलाई चरित्रवान्, आत्मनिर्भर र समाजको लागि उपयोगी बनाउनुपर्छ । स्वामी विवेकानन्दका विचारमा शिक्षा भनेको मानिसभित्र अन्तर्निहित पूर्णतालाई प्रकट गर्ने प्रक्रिया हो । यस आलेखमा शिक्षाको गहिरो अर्थ, शिक्षकको भूमिकाको महत्व, बालबालिकाको स्वाभाविक क्षमताको सम्मान र यथार्थ शिक्षाको आवश्यकता स्पष्ट पारिनेछ ।
मानिसभित्र असीम ज्ञान र शक्ति अन्तर्निहित छ । बाहिरी संसारले मात्र प्रेरणा दिने काम गर्छ । ज्ञानको मूल स्रोत भने आत्मा नै हो ।
स्वामी विवेकानन्द भन्छन्, ‘शिक्षा भनेको मानिसमा भएको पूर्णतालाई अभिव्यक्त गर्ने प्रक्रिया हो ।’
न्यूटनको गुरुत्वाकर्षणको सिद्धान्त एक उत्कृष्ट उदाहरण हो । गुरुत्वाकर्षणको ज्ञान बाहिर कतै लुकेको थिएन; त्यो न्यूटनकै मनमा थियो । बाहिरी परिस्थितिले मात्र त्यो ज्ञानलाई उजागर गर्यो । यसरी, प्रत्येक आविष्कार र खोज मानिसभित्रकै ज्ञानको उपज हो ।
मानिसभित्र असीम ज्ञान भएतापनि अज्ञानताको आवरणले यसलाई ढाकेको हुन्छ । शिक्षा भनेको यही आवरण हटाएर आत्मज्ञानलाई प्रकट गर्ने प्रक्रिया हो । जसको मनबाट यो आवरण हटेको छ, ऊ ज्ञानी बन्छ । पूर्ण रूपमा अज्ञानताको नाश भएपछि मानिस सर्वज्ञ र सर्वदर्शी हुन सक्छ ।
शिक्षा लिनेदिने सवालमा शिक्षकको भूमिका मात्र एक पथप्रदर्शक र प्रेरकको रूपमा हुन्छ ।
सच्चा शिक्षा भनेको यस्तो होस्, जसले व्यक्तिलाई जीवनको प्रत्येक चुनौती सामना गर्न योग्य बनाओस्, समाजको लागि उपयोगी बनाओस् र आत्माभित्र रहेको असीम ज्ञानलाई उजागर गर्न सघाओस् । शिक्षा भनेकै मनुष्य–निर्माणको विज्ञान हो, जसले व्यक्तिलाई केवल सफल होइन, सार्थक बनाउँछ ।
शिक्षकको मुख्य कार्य भनेको विद्यार्थीलाई भित्री ज्ञान प्रकट गर्न प्रेरित गर्नु हो । शिक्षकले ज्ञान ‘दिन्छ’ भन्नु भ्रम मात्र हो; ऊ त केवल मार्गदर्शन गर्ने माध्यम हो । यस सन्दर्भमा शिक्षकले निम्न भूमिकाहरू खेल्न सक्छ–
१. प्रेरणा दिनु– शिक्षकले विद्यार्थीलाई सोच्न, प्रश्न गर्न र आफ्नो भित्री शक्ति पहिचान गर्न उत्प्रेरित गर्न सक्छ ।
२. अवरोध हटाउनु– शिक्षकले विद्यार्थीको सिकाइ प्रक्रियामा आउने बाधा हटाउन सहयोग गर्न सक्छ ।
३. सही वातावरण सिर्जना गर्नु– शिक्षकले उत्साहजनक वातावरण निर्माण गरेर विद्यार्थीलाई प्राकृतिक रूपले बढ्न सहयोग पुर्याउन सक्छ ।
बालबालिकाको स्वाभाविक क्षमतामा विश्वास गर्दै तिनलाई आफ्नो लयमा सिक्न दिनु शिक्षकको कर्तव्य हो । जबर्जस्ती सिकाउन खोज्नु भनेको बालबालिकाको प्रतिभालाई दबाउने अपराध हो ।
शिक्षाको उद्देश्य नै मनुष्य–निर्माणको प्रक्रिया हो । सच्चा शिक्षा भनेको व्यक्तिको सम्पूर्ण विकास गर्नु हो । यसको उद्देश्य केवल सैद्धान्तिक ज्ञान दिनु होइन, मानिसलाई जीवनका चुनौतीहरू सामना गर्न योग्य बनाउनु हो । शिक्षाले निम्न गुणहरू विकास गर्नुपर्छ–
१. चरित्र निर्माण– शिक्षा यस्तो हुनुपर्छ, जसले व्यक्तिलाई नैतिक र इमानदार बनाओस् ।
२. आत्मनिर्भरता– शिक्षाले मानिसलाई आफ्नो खुट्टामा उभिन सक्ने बनाओस् ।
३. सामाजिक दायित्व– शिक्षाले समाजप्रति उत्तरदायित्वपूर्ण बनाओस् ।
४. बौद्धिक क्षमताको विकास– शिक्षाले सोच्ने, विश्लेषण गर्ने, र निर्णय लिन सक्ने क्षमताको वृद्धि गराओस् ।
स्वामी विवेकानन्दका शब्दमा– ‘हामीलाई यस्ता मानिसहरू चाहिन्छन्, जसको इच्छा–शक्ति इस्पातको जस्तो बलियो होस् र जसले कुनै पनि चुनौतीलाई सामना गर्न सकोस् ।’
समाजले बालबालिकाको स्वाभाविक क्षमताको सम्मान गर्न सक्नुपर्छ । बालबालिका सिर्जनशील र जिज्ञासु हुन्छन् । तिनीहरूभित्र असीम सम्भावना हुन्छ । तर, शिक्षा प्रणालीले जबर्जस्ती ज्ञान दिन खोज्दा तिनको स्वाभाविक क्षमतालाई दबाउँछ ।
अनुचित दबाबको असर बालबालिकामा नकारात्मक हुन्छ । बालबालिकालाई जबर्जस्ती सिकाउने अभ्यासले तिनको आत्मविश्वासमा गहिरो चोट पुर्याउँछ । यसले उनीहरूमा डर, हीनभावना र असन्तोषको विकास गर्छ । तसर्थ, शिक्षकले तिनलाई प्रश्न गर्न, अन्वेषण गर्न र आफ्नो गति अनुसार बढ्न प्रेरित गर्नुपर्छ ।
हाम्रो सकारात्मक प्रोत्साहनको आवश्यकता पर्छ बालबालिकामा । बालबालिकालाई सधैं प्रोत्साहन दिनुपर्छ । ‘तिमी सक्दैनौ’ भन्ने मनोवृत्तिले उनीहरूको मानसिक विकासलाई रोक्छ । तिनलाई उत्साहजनक वातावरण प्रदान गर्नु भनेको शिक्षाको पहिलो चरण हो ।
आजको युगमा समाजका लागि शिक्षाको भूमिका अपरिहार्य छ ।
शिक्षा केवल व्यक्तिगत प्रगतिको लागि नभई, समाजको विकासको लागि महत्वपूर्ण छ । शिक्षाले व्यक्तिलाई केवल योग्य नागरिक बनाउन सक्दैन; यसले एक सशक्त, नैतिक र समतामूलक समाजको निर्माण गर्दछ ।
सामाजिक परिवर्तनको साधनका रूपमा शिक्षा रहेको छ । यसले–
१. नैतिक समाजको निर्माण– शिक्षाले इमानदार र आदर्श नागरिक उत्पादन गर्नुपर्छ ।
२. आर्थिक सशक्तिकरण– शिक्षाले रोजगारीका अवसर सिर्जना गरी समाजलाई आर्थिक रूपमा सक्षम बनाउँछ ।
३. सामाजिक समानता– शिक्षाले विभेद हटाएर समानताको सन्देश फैलाउनुपर्छ ।
शिक्षा समाजको मेरुदण्ड हो । यो नैतिकता, प्रविधि र संस्कृतिको विकासको आधार हो ।
निष्कर्षमा भन्दा सच्चा शिक्षाको महत्व हिजो, आज, भोलि जहिल्यै हुन्छ । शिक्षा भनेको केवल कक्षाकोठामा सिकाइने पाठ होइन । यो व्यक्तिको जीवन–निर्माणको आधार हो । शिक्षक भनेको विद्यार्थीको आत्माभित्रको ज्ञानलाई प्रकट गर्न प्रेरणा दिने माध्यम हो । बालबालिकाको स्वाभाविक क्षमतालाई सम्मान गर्दै सही वातावरण र प्रोत्साहन दिन सकियो भने मात्रै शिक्षा सफल हुन्छ ।
सच्चा शिक्षा भनेको यस्तो होस्, जसले व्यक्तिलाई जीवनको प्रत्येक चुनौती सामना गर्न योग्य बनाओस्, समाजको लागि उपयोगी बनाओस् र आत्माभित्र रहेको असीम ज्ञानलाई उजागर गर्न सघाओस् । शिक्षा भनेकै मनुष्य–निर्माणको विज्ञान हो, जसले व्यक्तिलाई केवल सफल होइन, सार्थक बनाउँछ ।
